Encyklopedia internetowa - Słowniki online

W ostatniej ćwierci XVI wieku powstało w Polsce dzieło urbanistyki renesansowej, przewyższające skalą i artystyczną jakością założenia dotychczasowe zespoły rezydencjonalno-miejskie: budowane od nowa miasto Zamość. Jeden z najpotężniejszych magnatów polskich doby późnego Odrodzenia, Jan Zamoyski, wódz i mąż stanu, człowiek wykształcony o szerokich horyzontach i wybitny mecenas sztuki, powierzył to zadanie w 1578 roku znakomitemu architektowi, pochodzącemu z prowincji weneckiej, Bernardowi Morando, już od kilkunastu lat działającemu w Polsce. Sam także żywo interesował się powstającym projektem.

Morando okazał się w Zamościu nie tylko specjalistą w europejskiej skali od planowania urbanistycznego, ale i wybitnym architektem, czerpiącym z szesnastowiecznych koncepcji „miasta idealnego”, którym uparcie zajmowali się włoscy teoretycy sztuki epoki Renesansu i adaptującym je do warunków miejscowych i życzeń fundatora. Idee te architekt spożytkował umiejętnie, harmonijnie zestawiając w jedną zgodną całość różne czynniki, funkcje i zadania, jakie były właściwe czy też przeznaczone zakładanemu miastu.

Zamość miał się stać potężnym i nowocześnie ufortyfikowanym miastem dla kilku tysięcy mieszkańców, ośrodkiem kupiectwa i rzemiosła, centrum kulturalnym i religijnym, wreszcie miejscem głównej rezydencji magnata, stolicą jego rozległych dóbr.

Lokowane w 1580 roku miasto-twierdza otoczone zostało potężnymi fortyfikacjami bastionowymi. Położone jest na planie dwóch połączonych osią figur geometrycznych – pięcioboku miasta właściwego i przystawionej od zachodu czworobocznej cytadeli z rezydencją magnata.

Między miastem a pałacem umieszczono dwa ośrodki: wiary – kościół kolegiacki oraz nauki – budynek Akademii. Obwarowania systemu jeszcze starowłoskiego budowane w latach 1587-1605 według projektu Moranda, kończone były w latach 1617-1719 przez znakomitego fortyfikatora Andreę dell’Acquę. Wewnątrz pięcioboku miasta rozplanowano szachownicowy układ ulic z kwadratowym rynkiem pośrodku oraz dwoma placami handlowymi – Solnym i Wodnym – po bokach. Projekt miasta powstał w 1579 roku, w latach 1581-1583 rozmierzono je i rozpoczęto budowę; do początku XVII wieku powstał pałac Zamoyskiego, kolegiata, budynek Akademii i pierwsze kamienice murowane z ratuszem. Autorem projektów wszystkich tych budynków był również Morando. Uważając jego domy za wzorcowe, wzniesiono, głównie w drugiej i trzeciej ćwierci XVII wieku, pozostałe kamienice wokół rynku. Mimo późniejszych przekształceń miasto zachowało swój pierwotny układ i większość budowli.

W północnej pierzei rynku wznosi się ratusz, budowla wciąż jeszcze późnorenesansowa, ale już z ukłonem w stronę barokowego porządkowania elewacji siecią pilastrów i gzymsów. Jego obecna forma jest rezultatem rozbudowy małego, morandowskiego jeszcze ratusza przez Jana Jaroszewicza i Jana Wolffa w latach 1639-1651.

Ratusz nie stoi już, jak w średniowiecznej, tradycyjnej tkance miejskiej, na środku, wraz z kramami i budynkami publicznymi otoczony pierścieniem ringu – rynku, lecz stojąc, jak kamienice, w pierzei, pozostawia wolny plac służący miejskiej reprezentacji. Późnobarokowy odwach mieszczący się pod pompatycznymi zewnętrznymi schodami dobudowano w latach 1767-1670. Ratusz mieści dziś, zgodnie z pierwotnym przeznaczeniem, siedzibę Urzędu Miasta. Wokół rynku i przy ulicach stoją liczne kamienice manierystyczne z attykami; niestety, podczas nadbudowy pięter, a zwłaszcza przy przekształcaniu miasta w twierdzę w latach dwudziestych XIX wieku w większości z nich zniszczono attyki i dekorację fasad.

Zamość położony przy ważnym szlaku handlowym ze Lwowa do Gdańska, rozwijał się, jako kwitnący ośrodek handlu i rzemiosła w utworzonej w 1589 roku ordynacji. W mieście osiedlili się kupcy wielu narodowości, tworzący kolonie w oddzielnych dzielnicach z własnymi świątyniami. Polacy i Rusini, Żydzi, Ormianie i Niemcy żyli tam w zgodzie ze sobą i swymi narodowymi tradycjami pod osłoną wałów miejskich i mądrego zarządzania przez kolejnych ordynatów. Ufundowanie w 1595 roku Akademii Zamojskiej, która posiadała własną dużą drukarnię, uczyniło też z miasta ośrodek nauki i kultury.