Encyklopedia internetowa - Słowniki online

Podwarszawska rezydencja Jana III Sobieskiego w Wilanowie, zajmująca zdecydowanie pierwsze miejsce wśród architektonicznych fundacji króla, powstawała w kilku etapach. Kupując dobra ziemskie pod Warszawą z zamiarem budowy podmiejskiej siedziby, król zastał tu rozpoczęte mury obszernego dworu, którego ukończenie zlecił swemu nadwornemu architektowi, Augustynowi Locciemu. Zatem zbudowana w latach 1677-1680 siedziba miała tradycyjny kształt staropolskiego dworu alkierzowego.

Większość poczynań artystycznych króla na polu architektury cechowała racjonalna rzeczowość i użytkowość; zmysł dobrego gospodarza brał na ogół górę nad barokowymi skłonnościami do reprezentacyjności, przepychu i bogactwa. Rozmach założenia i świetność architektonicznego wystroju pałacu w Wilanowie były wyjątkowe na tle całości jego mecenatu, ale było tak zapewne ze względu na osobę królowej, dla której tę rezydencję tworzył i która na pewno niejedno rozwiązanie zainspirowała. Alkierzowy dwór ziemiański, ideał szlacheckiej siedziby, po zrealizowaniu okazał się szybko za ciasny i za mało reprezentacyjny jak na podstołeczną rezydencję królewską.

Toteż po 1681 roku Augustyn Locci, głównie za sprawą królowej Marii Kazimiery przebudował dwór na inspirowaną włoskimi wzorami rezydencjonalną willę z niskim pięterkiem. Główna fasada od strony dziedzińca otrzymała wówczas architektoniczne podziały pilastrami oraz frontowy portyk z czterema kolumnami i trójkątnym tympanonem, jak w starożytnej świątyni. Na frontonie umieszczono złocistą kulę słoneczną, nie bez nawiązania do wzorów Ludwika XIV – „Króla- -Słońce”. Lecz w Wilanowie źródłem światła było nie tylko samo słońce, lecz równie wielka i złocista herbowa tarcza rodu Sobieskich, odbijająca jego promienie. Biblijny cytat „...rozbłysło słońce na tarczach...” wróżyć miał szczęśliwe, na francuskich wzorach oparte, panowanie dynastii Sobieskich – niespełnione nigdy marzenie królowej Marysieńki.

Obok tego heraldycznego rebusu kamienne posągi skrzydlatych Sław dęły triumfalnie w trąby, zaś w szczycie patronowała pałacowi Atena – bogini mądrości. Na bocznych, zakończonych wieżami galeriach umieszczono łuki triumfalne – południowy dla króla i północny dla królowej. Te niewielkie wojenne akcenty w sielskiej atmosferze pałacu przypominały zwycięstwo pod Wiedniem i sukcesy militarne króla. Przed fasadą wydzielono ozdobnym ogrodzeniem dziedziniec paradny, poprzedzony przeddziedzińcem obudowanym po bokach oficynami.

Bardziej malowniczo i bardziej po włosku potraktowane zostały elewacje od strony ogrodu. Otwarcia galerii na ogród powtarzają architekturę Michała Anioła z pałaców na Kapitolu. Ściany, jak w rzymskich willach, pokryto malowidłami i dekoracją sztukatorską o motywach wychwalających życie wiejskie oraz szczęśliwość wieku panowania Jana III Sobieskiego. Równie wspaniałe było wyposażenie wnętrz pełnych oryginalnych mebli i dzieł sztuki.

Wilanów jest typowym dla sztuki baroku dziełem zbiorowym, „kompleksowym” efektem wspólnego wysiłku artystów wielu specjalności. Architektura, rzeźba, sztukaterie i malarstwo tworzyły wspólnie ostateczny efekt; nie były i nie mogły być projektowane oddzielnie.

Ostatni etap rozbudowy rezydencji, jeszcze za życia króla, obejmował lata 1692-1696. Nadbudowano wówczas obszerną salę jadalną jako drugie piętro, dodano attyki z płaskorzeźbami od dziedzińca, rozpoczęto też budowę skrzydeł bocznych, zrealizowanych dopiero w latach 1722-1725 przez innego Włocha, Giovanniego Spazzia. Południowe rozbudował w późnym baroku Jan Zygmunt Deybel, północne przebudowano dopiero w XIX wieku.

Żaden barokowy pałac nie może być też postrzegany bez ogrodu, który stanowił jego integralną część, często przenikającą się z murami. Pałacowy ogród geometryczny w Wilanowie, z parterami, tarasami, szpalerami i kanałem, urządzany był od 1682 roku. Znany jest entuzjazm Jana III dla ogrodnictwa i jego osobiste zasługi w propagowaniu barokowej sztuki ogrodowej w XVII wieku. Obecna forma parku wilanowskiego pochodzi z lat 1799-1821, gdy został przekomponowany z dodaniem partii krajobrazowych i ozdobiony licznymi budowlami romantycznymi przez Stanisława Kostkę Potockiego, Piotra Aignera i Wojciecha Jaszczołda.