Encyklopedia internetowa - Słowniki online

Najdawniejsza wzmianka o osadzie pochodzi z 1401 roku, zaś w 1427 roku Szydłowiec otrzymał prawa miejskie. Było to miasteczko głównie rzemieślnicze. Z wydobywanego tu kamienia, słynnego szarożółtego piaskowca szydłowieckiego, wzniesiono i wznosi się do dziś wiele reprezentacyjnych budowli. Od stuleci miasto było znanym ośrodkiem kamieniarskim, w którym odkuwano wedle szablonów i wzorników, detale architektoniczne, nagrobki i ołtarze, po czym gotowe już elementy przewożono lub spławiano na place budowy odległe o dziesiątki, a nawet setki kilometrów. Upadek miasta, także ze względu na brak zamówień na prace kamieniarskie, przyniosły zniszczenia potopu szwedzkiego.

Układ urbanistyczny Szydłowca jest jeszcze średniowieczny. W centrum obszernego rynku stoi kubiczna bryła późnorenesansowego ratusza, której naroża zdobią wysmukłe wieżyczki. Siedziba władz miejskich zbudowana została w latach 1602-1626 przez muratorów chęcińskich Kacpra i Wojciecha Fodygów. Uszkadzały ją kolejne wojny w 1812, 1914 i 1945 roku, lecz w zasadzie zachowała swój pierwotny wygląd. Jedynie górną kondygnację nadbudowano w XIX wieku, przekształcając attykę. Południową pierzeję rynku zajmuje strzelisty późnogotycki kościół parafialny św. Zygmunta z bogatym wyposażeniem, wzniesiony oczywiście z miejscowego piaskowca.

Na wschód od miasta, na wyspie wśród rozlewisk rzeki Korzeniówki położony jest szydłowiecki zamek. Obronna siedziba stanowiła w średniowieczu centrum klucza majątkowego Odrowążów, którzy w XV wieku przyjęli nazwisko Szydłowieckich. Dokument z 1427 roku wzmiankuje dwór Jakuba i Sławka z Szydłowca, domniemanych przodków rodziny Szydłowieckich. Jednak najstarsze partie istniejącego obecnie zamku pochodzą zapewne dopiero z drugiej połowy XV wieku. Dom mieszkalny o trzech kondygnacjach, zbudowany z kamienia, miał typowy, trójdzielny układ pomieszczeń, z sienią pośrodku i dwiema komnatami po bokach. W zachodniej części wyspy zamkowej stała również kamienna czworoboczna wieża, z przejazdem w dolnej części. Budynki łączył zapewne mur obronny.

W latach 1515-1526 Mikołaj Szydłowiecki, piastujący wówczas godność podskarbiego wielkiego koronnego, brat wszechwładnego kanclerza, Krzysztofa Szydłowieckiego, przekształcił dawną siedzibę obronną w zamek renesansowy. Podczas tej rozbudowy gotyckie budowle zamku połączono w trójskrzydłowy pałac. Czwartą stronę dziedzińca zamykał mur kurtynowy. Reprezentacyjne komnaty znalazły się w trójkondygnacyjnym skrzydle wschodnim. Ich wnętrza ozdobiono wówczas kamiennymi portalami, stropami kasetonowymi i wielobarwnymi fryzami podstropowymi.

W 1550 roku prawo do połowy miasta, zamku oraz klucza wsi uzyskał Mikołaj Myszkowski, który jeszcze w tym samym roku odstąpił dobra Mikołajowi Krzysztofowi „Czarnemu” Radziwiłłowi, mężowi Elżbiety Szydłowieckiej, dziedziczki pozostałej części dóbr. Radziwiłłowie dobudowali w latach 20. XVII wieku arkadową loggię na osi skrzydła wschodniego, podobną jak w innej rezydencji tego książęcego rodu, na zamku w Białej Podlaskiej. W wieży bramnej nad przejazdem zbudowano też wówczas kaplicę kopułową z listwową dekoracją stiukami. Choć ten typ dekoracji nazywamy „lubelskim”, to w Szydłowcu sztukaterie kaplicy wykonane zostały przez mistrza cechowego związanego raczej z sandomierskim środowiskiem artystycznym.

W rękach Radziwiłłów Szydłowiec pozostawał aż do początków XIX wieku. W 1821 roku zamek zakupiła Anna z Zamoyskich Sapieżyna, która odsprzedała go rządowi Królestwa Polskiego. Przez jakiś czas działał w zamku browar, a od połowy XIX wieku coraz bardziej popadał on w ruinę. Dopiero w latach 1951- -1952 został częściowo odbudowany, a po gruntownej restauracji umieszczono w nim Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych.