Encyklopedia internetowa - Słowniki online

Pałac, który powstał na zrębie szesnastowiecznego dworu obronnego Nieborowskich wzniósł w latach 1690-1697 prymas Michał Stefan Radziejowski, według projektu najwybitniejszego architekta polskiego baroku, Tylmana z Gameren. Jednak już w 1697 roku prymas wyzbył się dóbr wraz z nowo wzniesioną i zapewne niewykończoną jeszcze siedzibą. Dopiero w czasach króla Stanisława Augusta pałac zyskał godnego siebie właściciela, Michała Kazimierza Ogińskiego, hetmana wielkiego litewskiego. Wnętrza otrzymały wystrój rokokowy i wypełnione zostały polskimi i francuskimi meblami i obrazami. Hetman zmuszony kłopotami finansowymi sprzedał w 1774 roku Nieborów kolejnemu w dziejach rezydencji Michałowi – mężowi swej siostrzenicy, Michałowi Hieronimowi Radziwiłłowi. Z jego inicjatywy urządzono część wnętrz w modnym wówczas, neoklasycznym stylu, kupowano komplety mebli angielskich, świeczniki, zegary oraz wzniesiono większość budynków gospodarczych. Jednak główną zasługą księcia było urządzenie w Nieborowie galerii obrazów i dzieł sztuki nabywanych w całej Europie. Również rozprzedaż po śmierci króla znakomitych zbiorów Stanisława Augusta istotnie wzbogaciła zbiory nieborowskie.

Oprócz obrazów zgromadzono tu wspaniałe kolekcje rycin, atlasów, planów architektonicznych, monet i medali, a ponadto wielką bibliotekę, w której liczne egzemplarze pochodziły z księgozbiorów królewskich i arystokratycznych. Powstała rezydencja iście wielkopańska, goszcząca bez wstydu koronowane głowy. 

Stan ten trwał krótko, ponieważ dobra nieborowskie, spustoszone podczas wojen napoleońskich i powstania listopadowego nie mogły dłużej utrzymać kosztownej siedziby. Zespół pałacowy był coraz bardziej zaniedbany, a wyposażenie i kolekcje z wolna rozprzedawano. Dopiero ostatni Radziwiłł na Nieborowie, książę Janusz, powstrzymał ten proces. Pałac unowocześniono oraz rozbudowano w latach dwudziestych XX wieku o mansardowe piętro, według projektu Romualda Gutta. 

Rabunki hitlerowskiej „Komisji do spraw zabezpieczenia dzieł sztuki” dotknęły również zbiorów nieborowskich, jednak po wycofaniu się Niemców natychmiastowe przejęcie pałacu w porozumieniu z księciem Januszem przez Muzeum Narodowe w Warszawie uchroniło go od dewastacji przez kolejnego okupanta. 

Pałac po dziś dzień zachował swą zewnętrzną architekturę z czasów Tylmana. Usytuowany jest osiowo, między dziedzińcem a ogrodem, zgodnie z modnymi w czasach Jana III Sobieskiego francuskimi wzorami. Dziedziniec winien być flankowany dwiema oficynami, jednak w XVIII stuleciu zrealizowano tylko jedną – zachodnią. 

Rozplanowanie pomieszczeń korpusu jest typowe dla polskich pałaców nowożytnych. Środek parteru zajmuje obszerna sień, nad nią, na reprezentacyjnym piętrze znajduje się wielka sala, dziś biblioteka, zaś krańce budynku zajmują dwa apartamenty mieszkalne z gabinetami w narożnych wieżach. Wiodąca na piętro klatka schodowa wyłożona została malowanymi kafelkami fajansowymi, częściowo holenderskimi, częściowo pochodzącymi z manufaktury nieborowskiej. 

Od strony frontowego dziedzińca pałacu pilnują dwa kamienne, nieco rozleniwione lwy, przywiezione tu niegdyś od Tyszkiewiczów z Landwarowa, zaś z drugiej strony rozciąga się geometryczny park ze strzyżonymi szpalerami drzew, który po 1690 roku urządził Tylman z Gameren, zaś rozszerzył w 4. ćwierci XVIII wieku i częściowo przekomponował na krajobrazowy – Szymon Bogumił Zug. Powstał wówczas zwierzyniec i pomarańczarnia, zaś ogród wzbogaciły rzadkie gatunki drzew i krzewów. 

Po drugiej wojnie światowej ogród został zrekonstruowany w postaci barokowej według projektu Gerarda Ciołka, umieszczono też w nim niektóre rzeźby i fragmenty lapidarialne z pobliskiej Arkadii. 

Pałacowi towarzyszy spory zespół budynków gospodarczych, których większość wzniósł w 4. ćwierci XVIII wieku w stylu neoklasycznym Szymon Bogumił Zug. Służyły one potrzebom samej rezydencji, lecz przede wszystkim, jak wielki spichlerz przy drodze do Bolimowa, tworzyły wielki folwark dla nieborowskich dóbr ziemskich.